ઈરાનઈરાક યુદ્ધે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોને કેવી રીતે અસર કરી

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ, જે સપ્ટેમ્બર 1980 થી ઓગસ્ટ 1988 સુધી ચાલ્યું હતું, તે 20મી સદીના અંતમાં સૌથી વિનાશક સંઘર્ષો પૈકીનું એક છે. તે બે મધ્ય પૂર્વીય શક્તિઓ, ઈરાન અને ઈરાક વચ્ચેનો એક લાંબો અને લોહિયાળ સંઘર્ષ હતો, જેની પ્રાદેશિક ગતિશીલતા અને વૈશ્વિક રાજકારણ પર નોંધપાત્ર અને દૂરગામી અસરો હતી. યુદ્ધે ન માત્ર સામેલ દેશોના સ્થાનિક લેન્ડસ્કેપ્સને પુન: આકાર આપ્યો પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો પર પણ તેની ઊંડી અસર પડી. સંઘર્ષની ભૌગોલિક રાજકીય, આર્થિક અને લશ્કરી લહેર અસરોએ વિદેશ નીતિઓ, જોડાણો અને મધ્ય પૂર્વથી આગળના દેશોના વ્યૂહાત્મક ઉદ્દેશ્યોને પ્રભાવિત કર્યા છે.

યુદ્ધની ઉત્પત્તિ: ભૌગોલિક રાજકીય હરીફાઈ

ઈરાનઈરાક યુદ્ધના મૂળ બે રાષ્ટ્રો વચ્ચેના રાજકીય, પ્રાદેશિક અને સાંપ્રદાયિક મતભેદોમાં છે. ઈરાન, 1979ની ક્રાંતિ પહેલા પહલવી વંશના શાસન હેઠળ, આ પ્રદેશમાં વધુ પ્રભાવશાળી શક્તિઓમાંની એક હતી. સદ્દામ હુસૈનની બાથ પાર્ટીની આગેવાની હેઠળનું ઈરાક પણ એટલું જ મહત્વાકાંક્ષી હતું, જે પોતાની જાતને પ્રાદેશિક નેતા તરીકે દર્શાવવા માંગતું હતું. શત અલઅરબ જળમાર્ગના નિયંત્રણ અંગેનો વિવાદ, જે બે રાષ્ટ્રો વચ્ચે સરહદ બનાવે છે, તે સંઘર્ષના વધુ તાત્કાલિક કારણોમાંનું એક હતું.

જોકે, આ પ્રાદેશિક મુદ્દાઓ અંતર્ગત એક વ્યાપક ભૌગોલિક રાજકીય દુશ્મનાવટ હતી. ઈરાન, તેની મુખ્યત્વે શિયા વસ્તી અને પર્સિયન સાંસ્કૃતિક વારસો, અને ઈરાક, મુખ્યત્વે ચુનંદા સ્તરે આરબ અને સુન્ની પ્રભુત્વ ધરાવતું, અથડામણ માટે તૈયાર હતા કારણ કે બંનેએ સમગ્ર પ્રદેશમાં તેમના પ્રભાવને રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. ઈરાનમાં 1979ની ઈસ્લામિક ક્રાંતિ, જેણે પશ્ચિમ તરફી શાહને હાંકી કાઢ્યો અને આયતુલ્લા ખોમેની હેઠળ એક ધર્મશાહી શાસન સ્થાપિત કર્યું, આ દુશ્મનાવટને વધુ તીવ્ર બનાવી. નવી ઈરાની સરકાર, તેની ક્રાંતિકારી ઈસ્લામવાદી વિચારધારાને નિકાસ કરવા આતુર છે, તેણે સદ્દામ હુસૈનના બિનસાંપ્રદાયિક બાથિસ્ટ શાસન માટે સીધો ખતરો ઉભો કર્યો. સદ્દામ, બદલામાં, ઇરાકમાં શિયા ચળવળોના ઉદયથી ડરતા હતા, જ્યાં મોટાભાગની વસ્તી શિયા છે, જે સંભવિત રીતે ઈરાનની ક્રાંતિથી પ્રેરિત છે. પરિબળોના આ સંગમથી યુદ્ધ લગભગ અનિવાર્ય બની ગયું.

પ્રાદેશિક અસરો અને મધ્ય પૂર્વ

યુદ્ધ દરમિયાન, સાઉદી અરેબિયા, કુવૈત અને નાના ગલ્ફ રાજાશાહીઓ સહિત મોટાભાગના આરબ રાજ્યોએ ઇરાકનો સાથ આપ્યો. તેઓ ઈરાનના શાસનના ક્રાંતિકારી ઉત્સાહથી ડરતા હતા અને સમગ્ર પ્રદેશમાં શિયા ઈસ્લામિક ચળવળોના સંભવિત પ્રસાર વિશે ચિંતિત હતા. આ રાજ્યોમાંથી નાણાકીય અને લશ્કરી સહાય ઇરાકમાં વહેતી થઈ, જેનાથી સદ્દામ હુસૈન માટે યુદ્ધના પ્રયત્નોને ટકાવી રાખવાનું શક્ય બન્યું. આરબ સરકારો, જેમાંની ઘણી સુન્ની ચુનંદાઓની આગેવાની હેઠળ હતી, તેણે યુદ્ધને સાંપ્રદાયિક દ્રષ્ટિએ ઘડ્યું હતું, અને ઇરાકને શિયા પ્રભાવના ફેલાવા સામે એક બળ તરીકે રજૂ કર્યું હતું. આનાથી સમગ્ર પ્રદેશમાં સુન્નીશિયાનું વિભાજન વધુ ઊંડું બન્યું, એક વિખવાદ જે આજે પણ મધ્ય પૂર્વીય ભૂરાજનીતિને આકાર આપવાનું ચાલુ રાખે છે.

ઈરાન માટે, આ સમયગાળો તેના વિદેશી સંબંધોમાં પરિવર્તન ચિહ્નિત કરે છે, કારણ કે તે આરબ વિશ્વમાં વધુ અલગ થઈ ગયું હતું. જો કે, તેને સીરિયા તરફથી થોડો ટેકો મળ્યો, હાફેઝ અલઅસદની આગેવાની હેઠળનું બાથિસ્ટ રાજ્ય, જેઓ ઇરાકના બાથિસ્ટ શાસન સાથે લાંબા સમયથી તણાવ ધરાવતા હતા. આ ઈરાનસીરિયા સંરેખણ પ્રાદેશિક રાજકારણનો પાયાનો પથ્થર બની ગયો, ખાસ કરીને સીરિયન ગૃહ યુદ્ધ જેવા પછીના સંઘર્ષોના સંદર્ભમાં.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ દરમિયાન ઉદ્ભવેલા નોંધપાત્ર ભૌગોલિક રાજકીય વિકાસમાંની એક 1981 માં ગલ્ફ કોઓપરેશન કાઉન્સિલ (GCC) ની રચના હતી. GCC, સાઉદી અરેબિયા, કુવૈત, બહેરીન, કતાર, સંયુક્ત આરબ અમીરાત, અને ઓમાનની સ્થાપના ઈરાની ક્રાંતિ અને ઈરાનઈરાક યુદ્ધ બંનેના પ્રતિભાવમાં થઈ હતી. તેનો પ્રાથમિક હેતુ ગલ્ફના રૂઢિચુસ્ત રાજાશાહીઓ વચ્ચે વધુ પ્રાદેશિક સહકાર અને સામૂહિક સુરક્ષાને પ્રોત્સાહન આપવાનો હતો, જેઓ ઈરાની ક્રાંતિકારી વિચારધારા અને ઈરાકી આક્રમણ બંનેથી સાવચેત હતા.

જીસીસીની રચનાએ મધ્ય પૂર્વના સામૂહિક સુરક્ષા આર્કિટેક્ચરમાં એક નવા તબક્કાનો સંકેત આપ્યો, જોકે સંગઠન આંતરિક વિભાજનથી ઘેરાયેલું છે, ખાસ કરીને યુદ્ધ પછીના વર્ષોમાં. તેમ છતાં, જીસીસી પ્રાદેશિક સુરક્ષા મુદ્દાઓમાં, ખાસ કરીને ઈરાનના વધતા પ્રભાવના સંદર્ભમાં મુખ્ય ખેલાડી બની ગયું છે.

યુદ્ધે સમગ્ર મધ્ય પૂર્વમાં પ્રોક્સી સંઘર્ષો પણ તીવ્ર કર્યા. લેબનોનમાં શિયા મિલિશિયા માટે ઈરાનનું સમર્થન, ખાસ કરીને હિઝબુલ્લાહ, આ સમયગાળા દરમિયાન ઉભરી આવ્યું હતું. હિઝબુલ્લાહ, ઇઝરાયેલના 1982 ના લેબનોન પરના આક્રમણના પ્રતિભાવમાં ઈરાની સમર્થન સાથે રચાયેલ જૂથ, ઝડપથી આ ક્ષેત્રમાં તેહરાનના મુખ્ય પ્રોક્સી દળોમાંનું એક બની ગયું. હિઝબોલ્લાહના ઉદભવે લેવન્ટમાં વ્યૂહાત્મક ગણતરીમાં ફેરફાર કર્યો, જે વધુ જટિલ પ્રાદેશિક જોડાણો તરફ દોરી ગયો અને પહેલેથી જ અસ્થિર ઇઝરાયેલીલેબનીઝપેલેસ્ટિનિયન સંઘર્ષોને વધુ તીવ્ર બનાવ્યો.

આવા પ્રોક્સી જૂથોને પ્રોત્સાહન આપીને, ઈરાને તેનો પ્રભાવ તેની સરહદોની બહાર સારી રીતે વિસ્તાર્યો, બંને માટે લાંબા ગાળાના પડકારો ઊભા કર્યાઆરબ રાજ્યો અને પશ્ચિમી શક્તિઓ, ખાસ કરીને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ. ઈરાનઈરાક યુદ્ધ દરમિયાન જન્મેલા પ્રભાવના આ નેટવર્ક્સ, સીરિયાથી યમન સુધીના સમકાલીન મધ્ય પૂર્વમાં ઈરાનની વિદેશ નીતિને આકાર આપવાનું ચાલુ રાખે છે.

ગ્લોબલ ઇમ્પેક્ટ્સ: ધ કોલ્ડ વોર એન્ડ બિયોન્ડ

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ શીત યુદ્ધના છેલ્લા તબક્કા દરમિયાન થયું હતું, અને યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ અને સોવિયેત યુનિયન બંને તેમાં સામેલ હતા, તેમ છતાં જટિલ રીતે. શરૂઆતમાં, કોઈ પણ મહાસત્તા સંઘર્ષમાં ઊંડે સુધી ફસાવવા માટે ઉત્સુક ન હતી, ખાસ કરીને અફઘાનિસ્તાનમાં સોવિયેત અનુભવ અને ઈરાની બંધક કટોકટી સાથે યુએસની હાર પછી. જો કે, જેમ જેમ યુદ્ધ આગળ વધ્યું તેમ, યુ.એસ. અને યુએસએસઆર બંને અલગઅલગ અંશે ઇરાકને ટેકો આપવા માટે તૈયાર થયા.

અધિકૃત રીતે તટસ્થ હોવા છતાં, યુ.એસ. એ ઇરાક તરફ ઝુકાવવાનું શરૂ કર્યું કારણ કે તે સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે નિર્ણાયક ઈરાની વિજય આ પ્રદેશને અસ્થિર કરી શકે છે અને અમેરિકન હિતોને જોખમમાં મૂકી શકે છે, ખાસ કરીને તેલ પુરવઠાની ઍક્સેસ. આ સંરેખણ કુખ્યાત ટેન્કર યુદ્ધ તરફ દોરી ગયું, જેમાં યુએસ નૌકા દળોએ કુવૈતી ઓઇલ ટેન્કરોને પર્સિયન ગલ્ફમાં એસ્કોર્ટ કરવાનું શરૂ કર્યું, તેમને ઈરાની હુમલાઓથી રક્ષણ આપ્યું. યુ.એસ.એ ઇરાકને ગુપ્ત માહિતી અને લશ્કરી સાધનો પણ પૂરા પાડ્યા, યુદ્ધના સંતુલનને સદ્દામ હુસૈનની તરફેણમાં આગળ વધાર્યું. આ સંડોવણી ક્રાંતિકારી ઈરાનને સમાવવા અને તેને પ્રાદેશિક સ્થિરતાને જોખમમાં મૂકતા અટકાવવા માટેની વ્યાપક યુએસ વ્યૂહરચનાનો એક ભાગ હતો.

તે દરમિયાન સોવિયેત યુનિયને પણ ઇરાકને ભૌતિક સહાયની ઓફર કરી હતી, જોકે બગદાદ સાથેના તેના સંબંધો શીત યુદ્ધમાં ઇરાકના વધઘટના વલણને કારણે અને વિવિધ આરબ રાષ્ટ્રવાદી ચળવળો સાથેના તેના જોડાણને કારણે વણસેલા હતા જેના વિશે મોસ્કો સાવચેત રહેતું હતું. તેમ છતાં, ઇરાનઇરાક યુદ્ધે મધ્ય પૂર્વમાં ચાલી રહેલી મહાસત્તાની સ્પર્ધામાં ફાળો આપ્યો, જોકે દક્ષિણપૂર્વ એશિયા અથવા મધ્ય અમેરિકા જેવા અન્ય શીત યુદ્ધ થિયેટરોની તુલનામાં વધુ ધીમી ફેશનમાં.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધના સૌથી તાત્કાલિક વૈશ્વિક પરિણામોમાંનું એક તેલ બજારો પર તેની અસર હતી. ઈરાન અને ઈરાક બંને મુખ્ય તેલ ઉત્પાદકો છે, અને યુદ્ધને કારણે તેલના વૈશ્વિક પુરવઠામાં નોંધપાત્ર વિક્ષેપ પડ્યો. વિશ્વના તેલના મોટા ભાગ માટે જવાબદાર ગલ્ફ પ્રદેશમાં ઈરાની અને ઈરાકી બંને હુમલાઓ દ્વારા ટેન્કર ટ્રાફિકને જોખમમાં મૂકાયું હતું, જે ટેન્કર યુદ્ધ તરીકે ઓળખાય છે. બંને રાષ્ટ્રોએ એકબીજાની તેલ સુવિધાઓ અને શિપિંગ માર્ગોને નિશાન બનાવ્યા, તેમના વિરોધીના આર્થિક આધારને અપંગ કરવાની આશામાં.

આ વિક્ષેપોએ વૈશ્વિક તેલના ભાવમાં વધઘટમાં ફાળો આપ્યો, જેના કારણે જાપાન, યુરોપ અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સહિત મધ્ય પૂર્વીય તેલ પર આધારિત ઘણા દેશોમાં આર્થિક અસ્થિરતા ઊભી થઈ. યુદ્ધે પર્સિયન ગલ્ફમાં તકરાર માટે વૈશ્વિક અર્થતંત્રની નબળાઈને રેખાંકિત કરી, જેના કારણે પશ્ચિમી રાષ્ટ્રો દ્વારા તેલનો પુરવઠો સુરક્ષિત કરવા અને ઊર્જા માર્ગોની સુરક્ષા માટેના પ્રયાસોમાં વધારો થયો. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને અન્ય પશ્ચિમી સત્તાઓએ તેલ શિપિંગ લેનને સુરક્ષિત રાખવા માટે તેમની નૌકાદળની હાજરીમાં વધારો કરીને ગલ્ફના સૈન્યીકરણમાં પણ યોગદાન આપ્યું હતું એક એવો વિકાસ કે જેનાથી પ્રાદેશિક સુરક્ષા ગતિશીલતા માટે લાંબા ગાળાના પરિણામો આવશે.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધે આંતરરાષ્ટ્રીય મુત્સદ્દીગીરી પર, ખાસ કરીને સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં નોંધપાત્ર ભાર મૂક્યો. સમગ્ર સંઘર્ષ દરમિયાન, યુએનએ શાંતિ સોદો કરવા માટે અનેક પ્રયાસો કર્યા હતા, પરંતુ મોટાભાગના યુદ્ધ માટે આ પ્રયાસો મોટાભાગે બિનઅસરકારક રહ્યા હતા. જ્યાં સુધી બંને પક્ષો સંપૂર્ણપણે થાકી ગયા ન હતા, અને ઘણા નિષ્ફળ લશ્કરી હુમલાઓ પછી, આખરે 1988 માં યુએન ઠરાવ 598 હેઠળ યુદ્ધવિરામની મધ્યસ્થી કરવામાં આવી હતી.

યુદ્ધને અટકાવવામાં અથવા ઝડપથી સમાપ્ત કરવામાં નિષ્ફળતાએ જટિલ પ્રાદેશિક સંઘર્ષોમાં મધ્યસ્થી કરવામાં આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓની મર્યાદાઓને છતી કરી, ખાસ કરીને જ્યારે મોટી શક્તિઓ પરોક્ષ રીતે સામેલ હતી. યુદ્ધની લાંબી પ્રકૃતિએ પ્રાદેશિક સંઘર્ષોમાં સીધો હસ્તક્ષેપ કરવાની મહાસત્તાઓની અનિચ્છાને પણ પ્રકાશિત કરી જ્યારે તેમના હિતોને તાત્કાલિક જોખમ ન હતું.

યુદ્ધ પછીનો વારસો અને સતત અસરો

ઈરાનઈરાક યુદ્ધની અસરો 1988માં યુદ્ધવિરામની ઘોષણા થયા પછી લાંબા સમય સુધી ફરી વળતી રહી. ઈરાક માટે, યુદ્ધે દેશને ઊંડે ઋણમાં દબાવી દીધો અને આર્થિક રીતે નબળો પડી ગયો, 1990માં કુવૈત પર આક્રમણ કરવાના સદ્દામ હુસૈનના નિર્ણયમાં ફાળો આપ્યો. નવા તેલ સંસાધનો કબજે કરવાનો અને જૂના વિવાદોને ઉકેલવાનો પ્રયાસ. આ આક્રમણ સીધું પ્રથમ ગલ્ફ વોર તરફ દોરી ગયું અને ઘટનાઓની સાંકળ શરૂ કરી જે 2003માં યુ.એસ.ની આગેવાની હેઠળના ઈરાક પરના આક્રમણમાં પરિણમશે. આમ, ઈરાક સાથેના સંઘર્ષ દરમિયાન ઈરાકના પછીના સંઘર્ષોના બીજ વાવવામાં આવ્યા.

ઈરાન માટે, યુદ્ધે પ્રાદેશિક પ્રતિસ્પર્ધીઓ અને વૈશ્વિક શક્તિઓ બંનેનો સામનો કરવા તૈયાર ક્રાંતિકારી રાજ્ય તરીકે ઈસ્લામિક રિપબ્લિકની ઓળખને મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરી. ઇરાની નેતૃત્વનું આત્મનિર્ભરતા, લશ્કરી વિકાસ અને પડોશી દેશોમાં પ્રોક્સી દળોની ખેતી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું તે બધા યુદ્ધ દરમિયાનના તેના અનુભવો દ્વારા આકાર પામ્યા હતા. આ સંઘર્ષે ઈરાન સાથેની દુશ્મની પણ મજબૂત કરીઇ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, ખાસ કરીને 1988 માં યુએસ નેવી દ્વારા ઇરાની નાગરિક એરલાઇનરને તોડી પાડવા જેવી ઘટનાઓ પછી.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધે મધ્ય પૂર્વમાં યુ.એસ.ની વિદેશ નીતિની ગતિશીલતાને પણ પુન: આકાર આપ્યો. સંઘર્ષ દરમિયાન પર્સિયન ગલ્ફનું વ્યૂહાત્મક મહત્વ વધુ સ્પષ્ટ બન્યું, જેના કારણે આ પ્રદેશમાં અમેરિકન લશ્કરી સંડોવણી વધી. યુ.એસ. એ પણ યુદ્ધ પછીના વર્ષોમાં નિયંત્રણ, જોડાણ અને મુકાબલો વચ્ચે વૈકલ્પિક રીતે, ઇરાક અને ઈરાન સાથે વ્યવહાર કરવા માટે વધુ ઝીણવટભર્યો અભિગમ અપનાવ્યો.

આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો પર ઈરાનઈરાક યુદ્ધની વધુ અસરો

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ, મુખ્યત્વે પ્રાદેશિક સંઘર્ષ હોવા છતાં, સમગ્ર આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયમાં ગહન રીતે ફરી વળ્યું. યુદ્ધે માત્ર મધ્ય પૂર્વના ભૌગોલિક રાજકીય લેન્ડસ્કેપને જ નહીં પરંતુ વૈશ્વિક વ્યૂહરચનાઓને પણ પ્રભાવિત કરી, ખાસ કરીને ઊર્જા સુરક્ષા, શસ્ત્રોના પ્રસાર અને પ્રાદેશિક સંઘર્ષો તરફના વૈશ્વિક રાજદ્વારી અભિગમના સંદર્ભમાં. આ સંઘર્ષે સત્તાની ગતિશીલતામાં પરિવર્તનને પણ ઉત્પ્રેરક બનાવ્યું જે આજે પણ દેખાય છે, જે આ યુદ્ધે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો પર કેટલી હદે અમીટ છાપ છોડી દીધી છે તે રેખાંકિત કરે છે. આ વિસ્તૃત અન્વેષણમાં, અમે વધુ તપાસ કરીશું કે કેવી રીતે યુદ્ધે આંતરરાષ્ટ્રીય મુત્સદ્દીગીરી, અર્થશાસ્ત્ર, લશ્કરી વ્યૂહરચનાઓ અને ક્ષેત્ર અને તેનાથી આગળના ઉભરતા સુરક્ષા આર્કિટેક્ચરમાં લાંબા ગાળાના ફેરફારોમાં ફાળો આપ્યો.

યુ.એસ. સંડોવણી: કોમ્પ્લેક્સ ડિપ્લોમેટિક ડાન્સ

જેમ જેમ સંઘર્ષનો વિકાસ થતો ગયો, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ તેની શરૂઆતની અનિચ્છા છતાં વધુને વધુ સામેલ થયું. જ્યારે ઈરાન શાહ હેઠળ યુએસનું મુખ્ય સાથી હતું, ત્યારે 1979ની ઈસ્લામિક ક્રાંતિએ નાટકીય રીતે સંબંધોમાં ફેરફાર કર્યો. શાહને ઉથલાવી દેવા અને ત્યારબાદ ઈરાની ક્રાંતિકારીઓ દ્વારા તેહરાનમાં યુએસ એમ્બેસી પર કબજો લેવાથી યુએસઈરાનના સંબંધોમાં ઊંડો ભંગાણ સર્જાયું હતું. પરિણામે, યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સે યુદ્ધ દરમિયાન ઈરાન સાથે કોઈ સીધા રાજદ્વારી સંબંધો નહોતા અને ઈરાન સરકારને વધતી જતી દુશ્મનાવટ સાથે જોતા હતા. ઈરાનના કડક પશ્ચિમી વિરોધી રેટરિક, ગલ્ફમાં યુ.એસ.સંબંધિત રાજાશાહીઓને ઉથલાવી દેવાના કોલ સાથે, તેને અમેરિકન નિયંત્રણ વ્યૂહરચનાનું લક્ષ્ય બનાવ્યું.

બીજી તરફ, યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સે ઈરાકને તેના નિરંકુશ શાસન હોવા છતાં, ક્રાંતિકારી ઈરાન માટે સંભવિત પ્રતિસંતુલન તરીકે જોયું. આનાથી ઇરાક તરફ ધીમે ધીમે પરંતુ નિર્વિવાદ ઝુકાવ થયું. 17વર્ષના વિરામ પછી1984માં ઈરાક સાથે રાજદ્વારી સંબંધો પુનઃસ્થાપિત કરવાના રીગન વહીવટીતંત્રના નિર્ણયે યુ.એસ.ની યુદ્ધ સાથેની સગાઈમાં નોંધપાત્ર ક્ષણ ગણાવી. ઈરાનના પ્રભાવને મર્યાદિત કરવાના પ્રયાસરૂપે, યુ.એસ.એ ઈરાકને ઈરાની દળોને નિશાન બનાવવા માટે ઈરાકને મદદ કરનાર સેટેલાઈટ ઈમેજ સહિત ગુપ્ત માહિતી, લોજિસ્ટિકલ સપોર્ટ અને અપ્રગટ લશ્કરી સહાય પણ પૂરી પાડી હતી. આ નીતિ વિવાદ વિનાની ન હતી, ખાસ કરીને ઇરાકના રાસાયણિક શસ્ત્રોના વ્યાપક ઉપયોગના પ્રકાશમાં, જે તે સમયે યુ.એસ. દ્વારા સ્પષ્ટપણે અવગણવામાં આવી હતી.

યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ ટેન્કર યુદ્ધ માં પણ સામેલ થયું, જે વ્યાપક ઈરાનઈરાક યુદ્ધમાં પેટા સંઘર્ષ છે જે પર્સિયન ગલ્ફમાં તેલના ટેન્કરો પરના હુમલાઓ પર કેન્દ્રિત હતું. 1987 માં, ઈરાન દ્વારા કુવૈતીના ઘણા ટેન્કરો પર હુમલો કરવામાં આવ્યા પછી, કુવૈતે તેના તેલના શિપમેન્ટ માટે યુએસ સંરક્ષણની વિનંતી કરી. યુ.એસ.એ કુવૈતી ટેન્કરોને અમેરિકન ધ્વજ સાથે રિફ્લેગ કરીને અને આ જહાજોની સુરક્ષા માટે પ્રદેશમાં નૌકાદળ તૈનાત કરીને જવાબ આપ્યો. યુ.એસ. નેવીએ ઈરાની દળો સાથે ઘણી અથડામણો કરી, જેનું પરિણામ એપ્રિલ 1988માં ઓપરેશન પ્રેઈંગ મેન્ટિસમાં પરિણમ્યું, જ્યાં યુ.એસ.એ ઈરાનની નૌકાદળની મોટાભાગની ક્ષમતાઓનો નાશ કર્યો. આ સીધી લશ્કરી સંડોવણીએ યુ.એસ. દ્વારા પર્સિયન ગલ્ફમાંથી તેલના મુક્ત પ્રવાહને સુનિશ્ચિત કરવા પર મૂકવામાં આવેલા વ્યૂહાત્મક મહત્વ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો, જે નીતિ લાંબા સમય સુધી ચાલતી અસરો ધરાવે છે.

સોવિયેત યુનિયનની ભૂમિકા: વૈચારિક અને વ્યૂહાત્મક હિતોનું સંતુલન

ઈરાનઈરાક યુદ્ધમાં સોવિયેત યુનિયનની સંડોવણી વૈચારિક અને વ્યૂહાત્મક બંને બાબતો દ્વારા આકાર પામી હતી. કોઈપણ પક્ષ સાથે વૈચારિક રીતે સંલગ્ન હોવા છતાં, યુએસએસઆર મધ્ય પૂર્વમાં લાંબા સમયથી હિત ધરાવે છે, ખાસ કરીને ઈરાક પર પ્રભાવ જાળવવામાં, જે ઐતિહાસિક રીતે આરબ વિશ્વમાં તેના સૌથી નજીકના સાથી હતા.

શરૂઆતમાં, સોવિયેત યુનિયને યુદ્ધ માટે સાવચેતીભર્યું અભિગમ અપનાવ્યો હતો, જેમાં ઇરાક, તેના પરંપરાગત સાથી અથવા ઈરાન, જેની સાથે તેની લાંબી સરહદ છે, તે પાડોશીથી અલગ થવાથી સાવચેત હતું. જો કે, સોવિયેત નેતૃત્વ ધીમે ધીમે ઇરાક તરફ ઝુકાવ્યું કારણ કે યુદ્ધ આગળ વધ્યું. મોસ્કોએ બગદાદને ઇરાકના યુદ્ધના પ્રયત્નોને ટકાવી રાખવા માટે ટેન્ક, એરક્રાફ્ટ અને આર્ટિલરી સહિત મોટી માત્રામાં લશ્કરી હાર્ડવેર પૂરું પાડ્યું હતું. તેમ છતાં, યુએસએસઆર ઇરાન સાથેના સંબંધોમાં સંપૂર્ણ ભંગાણ ટાળવા માટે સાવચેત હતું, બંને દેશો વચ્ચે સંતુલન કાર્ય જાળવી રાખ્યું હતું.

સોવિયેટ્સે ઈરાનઈરાક યુદ્ધને આ પ્રદેશમાં પશ્ચિમીખાસ કરીને અમેરિકનવિસ્તરણને મર્યાદિત કરવાની તક તરીકે જોયું. જો કે, તેઓ સેન્ટના મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવતા પ્રજાસત્તાકોમાં ઇસ્લામવાદી ચળવળોના ઉદય અંગે પણ ઊંડી ચિંતિત હતા.રલ એશિયા, જે ઈરાનની સરહદે છે. ઈરાનમાં ઈસ્લામિક ક્રાંતિ સોવિયેત યુનિયનમાં સમાન હિલચાલને પ્રેરણા આપવાની ક્ષમતા ધરાવે છે, જે USSRને ઈરાનના ક્રાંતિકારી ઉત્સાહથી સાવચેત બનાવે છે.

નિરપેક્ષ ચળવળ અને થર્ડ વર્લ્ડ ડિપ્લોમસી

જ્યારે મહાસત્તાઓ તેમના વ્યૂહાત્મક હિતોમાં વ્યસ્ત હતી, ત્યારે વ્યાપક આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય, ખાસ કરીને બિનજોડાણવાદી ચળવળ (NAM) એ સંઘર્ષમાં મધ્યસ્થી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. NAM, ઘણા વિકાસશીલ દેશો સહિત કોઈપણ મોટા પાવર બ્લોક સાથે ઔપચારિક રીતે સંલગ્ન ન હોય તેવા રાજ્યોનું સંગઠન, વૈશ્વિક દક્ષિણદક્ષિણ સંબંધો પર યુદ્ધની અસ્થિર અસર અંગે ચિંતિત હતું. કેટલાક NAM સભ્ય દેશો, ખાસ કરીને આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકાના, શાંતિપૂર્ણ ઉકેલ માટે હાકલ કરી અને યુએનમધ્યસ્થી વાટાઘાટોને ટેકો આપ્યો.

એનએએમની સંડોવણીએ આંતરરાષ્ટ્રીય મુત્સદ્દીગીરીમાં ગ્લોબલ સાઉથના વધતા અવાજને પ્રકાશિત કર્યો, જો કે જૂથના મધ્યસ્થી પ્રયાસો મોટાભાગે મહાસત્તાઓની વ્યૂહાત્મક વિચારણાઓથી છવાયેલા હતા. તેમ છતાં, યુદ્ધે વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં પ્રાદેશિક સંઘર્ષો અને વૈશ્વિક રાજનીતિના પરસ્પર જોડાણ અંગે વધતી જાગૃતિમાં ફાળો આપ્યો, બહુપક્ષીય મુત્સદ્દીગીરીના મહત્વને વધુ મજબૂત બનાવ્યું.

વ્યૂહાત્મક સંસાધન તરીકે તેલ

ઈરાનઈરાક યુદ્ધની વૈશ્વિક ઉર્જા બજારો પર ઊંડી અસર પડી હતી, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોમાં વ્યૂહાત્મક સંસાધન તરીકે તેલના નિર્ણાયક મહત્વ પર ભાર મૂકે છે. ઈરાન અને ઈરાક બંને મુખ્ય તેલ નિકાસકારો હતા, અને તેમના યુદ્ધે વૈશ્વિક તેલ પુરવઠામાં વિક્ષેપ પાડ્યો હતો, જેના કારણે ભાવમાં અસ્થિરતા અને આર્થિક અનિશ્ચિતતા થઈ હતી, ખાસ કરીને તેલ આધારિત અર્થતંત્રોમાં. રિફાઈનરીઓ, પાઈપલાઈન અને ટેન્કરો સહિત ઓઈલ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પર હુમલા સામાન્ય હતા, જેના કારણે બંને દેશોમાંથી તેલ ઉત્પાદનમાં તીવ્ર ઘટાડો થયો હતો.

ઇરાક, ખાસ કરીને, તેના યુદ્ધ પ્રયત્નોને ભંડોળ આપવા માટે તેલની નિકાસ પર ભારે નિર્ભર હતો. તેની તેલની નિકાસને સુરક્ષિત કરવામાં અસમર્થતા, ખાસ કરીને શત અલઅરબ જળમાર્ગ દ્વારા, ઇરાકને તુર્કી સહિત તેલ પરિવહન માટે વૈકલ્પિક માર્ગો શોધવાની ફરજ પડી. ઈરાને, તે દરમિયાન, ઇરાકની અર્થવ્યવસ્થાને નબળી પાડવાના પ્રયાસમાં પર્સિયન ગલ્ફમાં શિપિંગમાં વિક્ષેપ પાડતા, નાણાકીય સાધન અને યુદ્ધના હથિયાર બંને તરીકે તેલનો ઉપયોગ કર્યો.

તેલ વિક્ષેપો માટે વૈશ્વિક પ્રતિસાદ

આ તેલ વિક્ષેપો માટે વૈશ્વિક પ્રતિસાદ વિવિધ હતો. પશ્ચિમી દેશો, ખાસ કરીને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને તેના યુરોપીયન સાથીઓએ તેમના ઊર્જા પુરવઠાને સુરક્ષિત કરવા પગલાં લીધાં. યુ.એસ.એ, અગાઉ ઉલ્લેખ કર્યો છે તેમ, ઓઇલ ટેન્કરોને સુરક્ષિત રાખવા માટે અખાતમાં નૌકાદળ તૈનાત કર્યું, એક એવી ક્રિયા જે દર્શાવે છે કે ઉર્જા સુરક્ષા આ પ્રદેશમાં યુએસની વિદેશ નીતિનો પાયાનો પથ્થર બની ગઈ છે.

યુરોપિયન દેશો, ગલ્ફ ઓઇલ પર ભારે નિર્ભર હતા, તેઓ પણ રાજદ્વારી અને આર્થિક રીતે સામેલ થયા. યુરોપિયન કમ્યુનિટી (EC), યુરોપિયન યુનિયન (EU) ના પુરોગામી, એ સંઘર્ષમાં મધ્યસ્થી કરવાના પ્રયત્નોને ટેકો આપ્યો હતો જ્યારે તેના ઊર્જા પુરવઠામાં વિવિધતા લાવવા માટે પણ કામ કર્યું હતું. યુદ્ધે ઉર્જા સંસાધનો માટે એક જ ક્ષેત્ર પર આધાર રાખવાની નબળાઈઓ પર ભાર મૂક્યો, જેના કારણે વૈકલ્પિક ઉર્જા સ્ત્રોતોમાં રોકાણ વધ્યું અને ઉત્તર સમુદ્ર જેવા વિશ્વના અન્ય ભાગોમાં સંશોધન પ્રયાસો થયા.

પેટ્રોલિયમ નિકાસ કરતા દેશોનું સંગઠન (OPEC) એ યુદ્ધ દરમિયાન પણ નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી હતી. સાઉદી અરેબિયા અને કુવૈત જેવા અન્ય સભ્ય દેશોએ વૈશ્વિક તેલ બજારોને સ્થિર કરવાની કોશિશ કરી હોવાથી ઈરાન અને ઈરાકમાંથી તેલના પુરવઠામાં વિક્ષેપને કારણે ઓપેકના ઉત્પાદન ક્વોટામાં ફેરફાર થયો. જો કે, યુદ્ધે ઓપેકની અંદરના વિભાજનને પણ વધાર્યું, ખાસ કરીને તે સભ્યો કે જેઓ ઈરાકને સમર્થન આપતા હતા અને જેઓ ઈરાન પ્રત્યે તટસ્થ અથવા સહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા.

લડાવનારાઓ માટે આર્થિક ખર્ચ

ઈરાન અને ઈરાક બંને માટે, યુદ્ધના આર્થિક ખર્ચ આશ્ચર્યજનક હતા. ઇરાક, આરબ રાજ્યો અને આંતરરાષ્ટ્રીય લોનમાંથી નાણાકીય સહાય પ્રાપ્ત કરવા છતાં, યુદ્ધના અંતમાં મોટા દેવાના બોજ સાથે છોડી દેવામાં આવ્યું હતું. લગભગ એક દાયકાલાંબા સંઘર્ષને ટકાવી રાખવાની કિંમત, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના વિનાશ અને તેલની આવકના નુકસાન સાથે, ઇરાકની અર્થવ્યવસ્થાને ક્ષીણ થઈ ગઈ. આ દેવું પાછળથી 1990 માં કુવૈત પર આક્રમણ કરવાના ઇરાકના નિર્ણયમાં ફાળો આપશે, કારણ કે સદ્દામ હુસૈન આક્રમક માધ્યમો દ્વારા તેમના દેશની નાણાકીય કટોકટીનો ઉકેલ લાવવા માંગતો હતો.

ઈરાન પણ આર્થિક રીતે સહન કરતું હતું, જોકે થોડીક અંશે. યુદ્ધે દેશના સંસાધનોને ખતમ કરી નાખ્યા, તેનો ઔદ્યોગિક આધાર નબળો પાડ્યો અને તેના મોટા ભાગના ઓઇલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનો નાશ કર્યો. જો કે, ઈરાનની સરકાર, આયાતુલ્લાહ ખોમેનીના નેતૃત્વ હેઠળ, કરકસરનાં પગલાં, યુદ્ધ બોન્ડ્સ અને મર્યાદિત તેલ નિકાસના સંયોજન દ્વારા આર્થિક આત્મનિર્ભરતાની ડિગ્રી જાળવવામાં સફળ રહી. યુદ્ધે ઈરાનના લશ્કરીઔદ્યોગિક સંકુલના વિકાસને પણ વેગ આપ્યો, કારણ કે દેશે વિદેશી શસ્ત્રોના પુરવઠા પર તેની નિર્ભરતા ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો.

શસ્ત્ર પ્રસાર

ઈરાનઈરાક યુદ્ધના સૌથી નોંધપાત્ર લાંબા ગાળાના પરિણામોમાંનું એક મધ્યનું નાટકીય લશ્કરીકરણ હતું.dle પૂર્વ. ઇરાન અને ઇરાક બંને યુદ્ધ દરમિયાન મોટા પાયે શસ્ત્રો બાંધવામાં રોકાયેલા હતા, દરેક પક્ષે વિદેશમાંથી વિશાળ માત્રામાં શસ્ત્રો ખરીદ્યા હતા. ઇરાક, ખાસ કરીને, સોવિયેત યુનિયન, ફ્રાન્સ અને અન્ય કેટલાક દેશો પાસેથી અદ્યતન લશ્કરી હાર્ડવેર પ્રાપ્ત કરીને, વિશ્વના શસ્ત્રોના સૌથી મોટા આયાતકારોમાંનું એક બન્યું. ઈરાન, રાજદ્વારી રીતે વધુ અલગ હોવા છતાં, ઉત્તર કોરિયા, ચીન સાથે શસ્ત્રોના સોદા અને ઈરાનકોન્ટ્રા અફેર દ્વારા ઉદાહરણ તરીકે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ જેવા પશ્ચિમી દેશો પાસેથી ગુપ્ત ખરીદી સહિત વિવિધ માધ્યમો દ્વારા શસ્ત્રો મેળવવામાં વ્યવસ્થાપિત છે.

યુદ્ધે પ્રાદેશિક શસ્ત્રોની સ્પર્ધામાં ફાળો આપ્યો, કારણ કે મધ્ય પૂર્વના અન્ય દેશો, ખાસ કરીને ગલ્ફ રાજાશાહીઓએ તેમની પોતાની લશ્કરી ક્ષમતાઓને વધારવાની કોશિશ કરી. સાઉદી અરેબિયા, કુવૈત અને સંયુક્ત આરબ અમીરાત જેવા દેશોએ તેમના સશસ્ત્ર દળોના આધુનિકીકરણમાં ભારે રોકાણ કર્યું છે, ઘણી વખત યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને યુરોપમાંથી અત્યાધુનિક શસ્ત્રો ખરીદે છે. આ શસ્ત્રોના નિર્માણની આ ક્ષેત્રની સુરક્ષા ગતિશીલતા માટે લાંબા ગાળાની અસરો હતી, ખાસ કરીને કારણ કે આ દેશોએ ઈરાન અને ઈરાકના સંભવિત જોખમોને રોકવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.

રાસાયણિક શસ્ત્રો અને આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણોનું ધોવાણ

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ દરમિયાન રાસાયણિક શસ્ત્રોનો વ્યાપક ઉપયોગ સામૂહિક વિનાશના શસ્ત્રો (ડબ્લ્યુએમડી)ના ઉપયોગ અંગેના આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણોના નોંધપાત્ર ધોવાણનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ઇરાક દ્વારા ઇરાની લશ્કરી દળો અને નાગરિક વસ્તી બંને સામે મસ્ટર્ડ ગેસ અને નર્વ એજન્ટ જેવા રાસાયણિક એજન્ટોનો વારંવાર ઉપયોગ એ યુદ્ધના સૌથી ઘૃણાસ્પદ પાસાઓમાંનું એક હતું. 1925 જીનીવા પ્રોટોકોલ સહિત આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાના આ ઉલ્લંઘનો છતાં, આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયનો પ્રતિભાવ મ્યૂટ કરવામાં આવ્યો હતો.

યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ અને અન્ય પશ્ચિમી દેશોએ, યુદ્ધના વ્યાપક ભૌગોલિક રાજકીય અસરોમાં વ્યસ્ત, મોટે ભાગે ઈરાક દ્વારા રાસાયણિક શસ્ત્રોના ઉપયોગ તરફ આંખ આડા કાન કર્યા. ઇરાકને તેની ક્રિયાઓ માટે જવાબદાર રાખવાની આ નિષ્ફળતાએ વૈશ્વિક અપ્રસારના પ્રયત્નોને નબળો પાડ્યો અને ભવિષ્યના સંઘર્ષો માટે ખતરનાક દાખલો બેસાડ્યો. ઈરાનઈરાક યુદ્ધના પાઠ વર્ષો પછી, ગલ્ફ વોર અને ત્યારપછીના 2003ના ઈરાક પરના આક્રમણ દરમિયાન, જ્યારે ડબલ્યુએમડીની ચિંતા ફરી એક વખત આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવચન પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે ત્યારે ફરી શરૂ થશે.

પ્રોક્સી વોરફેર અને નોનસ્ટેટ એક્ટર્સ

યુદ્ધનું બીજું મહત્ત્વનું પરિણામ પ્રોક્સી યુદ્ધનો પ્રસાર અને મધ્ય પૂર્વીય સંઘર્ષોમાં મહત્ત્વના ખેલાડીઓ તરીકે બિનરાજ્ય કલાકારોનો ઉદય હતો. ઈરાને, ખાસ કરીને, સમગ્ર પ્રદેશમાં આતંકવાદી જૂથોની શ્રેણી સાથે સંબંધો કેળવવાનું શરૂ કર્યું, ખાસ કરીને લેબનોનમાં હિઝબોલ્લાહ. 1980 ના દાયકાના પ્રારંભમાં ઈરાની સમર્થન સાથે સ્થપાયેલ, હિઝબોલ્લાહ મધ્ય પૂર્વમાં સૌથી શક્તિશાળી બિનરાજ્ય અભિનેતાઓમાંનું એક બનશે, જે લેબનીઝ રાજકારણને ઊંડે પ્રભાવિત કરશે અને ઇઝરાયેલ સાથે વારંવારના સંઘર્ષમાં સામેલ થશે.

પ્રોક્સી જૂથોની ખેતી ઈરાનની પ્રાદેશિક વ્યૂહરચનાનો મુખ્ય આધારસ્તંભ બની ગયો હતો, કારણ કે દેશ સીધો લશ્કરી હસ્તક્ષેપ વિના તેની સરહદોની બહાર તેનો પ્રભાવ વિસ્તારવા માંગતો હતો. અસમપ્રમાણતાવાળા યુદ્ધ ની આ વ્યૂહરચના ઈરાન દ્વારા સીરિયન ગૃહ યુદ્ધ અને યેમેની ગૃહ યુદ્ધ સહિત અનુગામી સંઘર્ષોમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવશે, જ્યાં ઈરાની સમર્થિત જૂથોએ નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી હતી.

રાજદ્વારી પરિણામો અને યુદ્ધ પછીની જિયોપોલિટિક્સ

યુનાઈટેડ નેશન્સે ઈરાનઈરાક યુદ્ધના અંતિમ તબક્કામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી, ખાસ કરીને 1988માં શત્રુતાનો અંત લાવે તેવા યુદ્ધવિરામમાં દલાલી કરવામાં. યુએન સિક્યુરિટી કાઉન્સિલ ઠરાવ 598, જુલાઈ 1987માં પસાર થયો હતો, જેમાં તાત્કાલિક યુદ્ધવિરામ માટે કહેવામાં આવ્યું હતું. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે માન્યતા પ્રાપ્ત સીમાઓ પર દળોને પાછી ખેંચી લેવી અને યુદ્ધ પહેલાની પરિસ્થિતિઓમાં પરત ફરવું. જો કે, બંને પક્ષો શરતો પર સંમત થાય તે પહેલા તેને એક વર્ષ સુધી વધારાની લડાઈનો સમય લાગ્યો હતો, જે આવા જટિલ અને વણાયેલા સંઘર્ષમાં મધ્યસ્થી કરવામાં યુએનને જે પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો તે દર્શાવે છે.

યુદ્ધે આંતરરાષ્ટ્રીય મુત્સદ્દીગીરીની મર્યાદાઓને ખુલ્લી પાડી દીધી, ખાસ કરીને જ્યારે મોટી શક્તિઓ યુદ્ધખોરોને સમર્થન આપવામાં સામેલ હતી. યુએન દ્વારા શાંતિ માટેના અસંખ્ય પ્રયાસો છતાં, ઈરાન અને ઈરાક બંને અસ્પષ્ટ રહ્યા, દરેક નિર્ણાયક વિજય હાંસલ કરવા માગે છે. યુદ્ધ ત્યારે જ સમાપ્ત થયું જ્યારે બંને પક્ષો સંપૂર્ણપણે થાકી ગયા હતા અને બંનેમાંથી કોઈ સ્પષ્ટ લશ્કરી લાભનો દાવો કરી શક્યું ન હતું.

સંઘર્ષનો ઝડપથી ઉકેલ લાવવામાં યુએનની અસમર્થતાએ શીત યુદ્ધની ભૌગોલિક રાજનીતિના સંદર્ભમાં બહુપક્ષીય મુત્સદ્દીગીરીની મુશ્કેલીઓને પણ રેખાંકિત કરી હતી. ઈરાનઈરાક યુદ્ધ, ઘણી રીતે, વ્યાપક શીત યુદ્ધ માળખામાં એક પ્રોક્સી સંઘર્ષ હતો, જેમાં યુ.એસ. અને સોવિયેત યુનિયન બંને અલગઅલગ કારણોસર ઈરાકને ટેકો પૂરો પાડતા હતા. આ ગતિશીલ જટિલ રાજદ્વારી પ્રયાસો, કારણ કે કોઈ પણ મહાસત્તા તેના પ્રાદેશિક સહયોગીને નુકસાન પહોંચાડી શકે તેવી શાંતિ પ્રક્રિયા માટે સંપૂર્ણપણે પ્રતિબદ્ધ થવા તૈયાર ન હતી.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધનો અંત મધ્ય પૂર્વીય ભૌગોલિક રાજનીતિમાં એક નવા તબક્કાની શરૂઆતને ચિહ્નિત કરે છે, જે જોડાણો બદલવા, આર્થિક પુનઃપ્રાપ્તિના પ્રયાસો અને નવીકરણ દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ છે.licts વર્ષોના યુદ્ધથી નબળું પડી ગયેલું અને જંગી દેવાથી દબાયેલું ઈરાક વધુ આક્રમક પ્રાદેશિક અભિનેતા તરીકે ઉભરી આવ્યું હતું. સદ્દામ હુસૈનના શાસને, વધતા જતા આર્થિક દબાણોનો સામનો કરી, પોતાની જાતને વધુ બળપૂર્વક દબાવવાનું શરૂ કર્યું, 1990 માં કુવૈત પરના આક્રમણમાં પરિણમ્યું.

આ આક્રમણથી ઘટનાઓની સાંકળ શરૂ થઈ જે પ્રથમ ગલ્ફ યુદ્ધ તરફ દોરી જશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય દ્વારા ઈરાકને લાંબા ગાળા માટે અલગ પાડશે. અખાત યુદ્ધે આ ક્ષેત્રને વધુ અસ્થિર બનાવ્યું અને આરબ રાજ્યો અને ઈરાન વચ્ચેના અણબનાવને વધુ ઊંડો બનાવ્યો, કારણ કે ઘણી આરબ સરકારોએ ઈરાક સામે યુ.એસ.ની આગેવાની હેઠળના ગઠબંધનને સમર્થન આપ્યું હતું.

ઈરાન માટે, યુદ્ધ પછીનો સમયગાળો તેની અર્થવ્યવસ્થાના પુનઃનિર્માણ અને પ્રદેશમાં તેના પ્રભાવને ફરીથી સ્થાપિત કરવાના પ્રયાસો દ્વારા ચિહ્નિત કરવામાં આવ્યો હતો. ઈરાની સરકારે, મોટા ભાગના આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયથી તેની અલગતા હોવા છતાં, વ્યૂહાત્મક ધીરજની નીતિ અપનાવી, યુદ્ધમાંથી તેના ફાયદાઓને મજબૂત કરવા અને બિનરાજ્ય કલાકારો અને સહાનુભૂતિશીલ શાસન સાથે જોડાણ બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. આ વ્યૂહરચના પાછળથી ડિવિડન્ડ ચૂકવશે કારણ કે ઈરાન પ્રાદેશિક સંઘર્ષોમાં, ખાસ કરીને લેબનોન, સીરિયા અને ઈરાકમાં મુખ્ય ખેલાડી તરીકે ઉભરી આવ્યું હતું.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધની મધ્ય પૂર્વમાં યુએસની વિદેશ નીતિ પર ઊંડી અને કાયમી અસર પડી હતી. યુદ્ધે પર્સિયન ગલ્ફના વ્યૂહાત્મક મહત્વને રેખાંકિત કર્યું, ખાસ કરીને ઊર્જા સુરક્ષાના સંદર્ભમાં. પરિણામે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ તેના હિતોના રક્ષણ માટે આ પ્રદેશમાં લશ્કરી હાજરી જાળવવા વધુને વધુ પ્રતિબદ્ધ બન્યું. આ નીતિ, જેને ઘણીવાર કાર્ટર ડોક્ટ્રિન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે આગામી દાયકાઓ સુધી ગલ્ફમાં યુ.એસ.ની ક્રિયાઓનું માર્ગદર્શન કરશે.

યુ.એસ.એ પણ પરોક્ષ રીતે સંઘર્ષમાં સામેલ થવાના જોખમો વિશે મહત્વપૂર્ણ પાઠ શીખ્યા. યુદ્ધ દરમિયાન ઇરાક માટે યુ.એસ.નો ટેકો, જ્યારે ઈરાનને સમાવવાનો હેતુ હતો, આખરે પ્રાદેશિક ખતરા તરીકે સદ્દામ હુસૈનના ઉદયમાં ફાળો આપ્યો, જે ગલ્ફ વોર અને 2003 માં ઇરાક પર યુએસ આક્રમણ તરફ દોરી ગયો. આ ઘટનાઓએ અણધાર્યા પરિણામોને પ્રકાશિત કર્યા. પ્રાદેશિક સંઘર્ષોમાં યુએસ હસ્તક્ષેપ અને લાંબા ગાળાની સ્થિરતા સાથે ટૂંકા ગાળાના વ્યૂહાત્મક હિતોને સંતુલિત કરવાની મુશ્કેલીઓ.

ઈરાનની યુદ્ધ પછીની વ્યૂહરચના: અસમપ્રમાણ યુદ્ધ અને પ્રાદેશિક પ્રભાવ

યુદ્ધના સૌથી નોંધપાત્ર પરિણામોમાંનું એક એ સમગ્ર પ્રદેશમાં પ્રોક્સી દળોનું નેટવર્ક વિકસાવવાનો ઈરાનનો નિર્ણય હતો. આમાં સૌથી વધુ નોંધપાત્ર લેબનોનમાં હિઝબોલ્લાહ હતી, જેને ઈરાને 1980ના દાયકાની શરૂઆતમાં લેબનોન પર ઈઝરાયેલના આક્રમણના જવાબમાં સ્થાપિત કરવામાં મદદ કરી હતી. હિઝબોલ્લાહ ઝડપથી મધ્ય પૂર્વમાં સૌથી શક્તિશાળી બિનરાજ્ય અભિનેતાઓમાંનો એક બની ગયો, જે મોટાભાગે ઈરાની નાણાકીય અને લશ્કરી સહાયને આભારી છે.

યુદ્ધ પછીના વર્ષોમાં, ઈરાને આ પ્રોક્સી વ્યૂહરચનાનો વિસ્તાર ઈરાક, સીરિયા અને યમન સહિતના વિસ્તારના અન્ય ભાગોમાં કર્યો. શિયા મિલિશિયા અને અન્ય સહાનુભૂતિ ધરાવતા જૂથો સાથે સંબંધો કેળવીને, ઈરાન સીધા લશ્કરી હસ્તક્ષેપ વિના તેનો પ્રભાવ વિસ્તારવામાં સક્ષમ હતું. અસમપ્રમાણ યુદ્ધની આ વ્યૂહરચનાથી ઈરાનને પ્રાદેશિક તકરારમાં તેના વજનથી વધુ અસર કરવાની મંજૂરી મળી, ખાસ કરીને 2003માં યુ.એસ.ના આક્રમણ પછી ઈરાકમાં અને 2011માં શરૂ થયેલા ગૃહ યુદ્ધ દરમિયાન સીરિયામાં.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ બાદ પ્રાદેશિક ભૌગોલિક રાજનીતિમાં સૌથી નાટકીય પરિવર્તનો પૈકી એક 2003માં સદ્દામ હુસૈનના પતન પછી ઈરાક સાથે ઈરાનના સંબંધોમાં પરિવર્તન હતું. યુદ્ધ દરમિયાન, ઈરાક ઈરાનનો કડવો દુશ્મન હતો, અને બંને દેશો એક ઘાતકી અને વિનાશક સંઘર્ષ લડ્યો હતો. જો કે, યુ.એસ.ની આગેવાની હેઠળના દળો દ્વારા સદ્દામને હટાવવાથી ઇરાકમાં શક્તિ શૂન્યાવકાશ સર્જાયો જેનો ઈરાન ઝડપી ઉપયોગ કરી રહ્યો હતો.

સદ્દામ પછીના ઈરાકમાં ઈરાનનો પ્રભાવ ઊંડો રહ્યો છે. ઇરાકમાં બહુમતીશિયા વસ્તી, સદ્દામના સુન્નીપ્રભુત્વવાળા શાસન હેઠળ લાંબા સમય સુધી હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલી, યુદ્ધ પછીના સમયગાળામાં રાજકીય સત્તા મેળવી. ઈરાન, આ ક્ષેત્રની પ્રબળ શિયા શક્તિ તરીકે, ઈરાકના નવા શિયા રાજકીય વર્ગ સાથે ગાઢ સંબંધો કેળવે છે, જેમાં ઈસ્લામિક દાવા પાર્ટી અને ઈરાકમાં ઈસ્લામિક ક્રાંતિ માટેની સુપ્રીમ કાઉન્સિલ (SCIRI) જેવા જૂથોનો સમાવેશ થાય છે. ઈરાને વિવિધ શિયા મિલિશિયાઓને પણ સમર્થન આપ્યું હતું જેમણે યુએસ દળો સામે બળવો અને બાદમાં ઈસ્લામિક સ્ટેટ (આઈએસઆઈએસ) સામેની લડાઈમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

આજે, ઈરાક ઈરાનની પ્રાદેશિક વ્યૂહરચનાનો કેન્દ્રિય આધારસ્તંભ છે. જ્યારે ઈરાક યુ.એસ. અને અન્ય પશ્ચિમી સત્તાઓ સાથે ઔપચારિક રાજદ્વારી સંબંધો જાળવી રાખે છે, ત્યારે દેશમાં ઈરાનનો પ્રભાવ વ્યાપક છે, ખાસ કરીને શિયા રાજકીય પક્ષો અને લશ્કર સાથેના સંબંધો દ્વારા. આ ગતિશીલતાએ ઈરાન અને તેના હરીફો, ખાસ કરીને યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ અને સાઉદી અરેબિયા વચ્ચેના વ્યાપક ભૌગોલિક રાજકીય સંઘર્ષમાં ઈરાકને મુખ્ય યુદ્ધભૂમિ બનાવ્યું છે.

લશ્કરી સિદ્ધાંત અને વ્યૂહરચના પર યુદ્ધનો વારસો

ઈરાનઈરાક યુદ્ધના સૌથી વધુ ખલેલ પહોંચાડનારું પાસું ઈરાની દળો અને નાગરિક વસ્તી બંને સામે ઈરાક દ્વારા રાસાયણિક શસ્ત્રોનો વ્યાપક ઉપયોગ હતો. મસ્ટર્ડ ગેસ, સરીન અને અન્ય રાસાયણિક એજન્ટનો ઉપયોગs દ્વારા ઈરાક દ્વારા આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ વૈશ્વિક પ્રતિસાદ મોટાભાગે મ્યૂટ થઈ ગયો હતો, ઘણા દેશોએ શીત યુદ્ધની ભૂરાજનીતિના સંદર્ભમાં ઈરાકની ક્રિયાઓ તરફ આંખ આડા કાન કર્યા હતા.

યુદ્ધમાં રાસાયણિક શસ્ત્રોના ઉપયોગના વૈશ્વિક અપ્રસાર શાસન માટે દૂરગામી પરિણામો હતા. નોંધપાત્ર આંતરરાષ્ટ્રીય અસરો વિના આ શસ્ત્રો તૈનાત કરવામાં ઇરાકની સફળતાએ અન્ય શાસનોને સામૂહિક વિનાશના શસ્ત્રો (WMD), ખાસ કરીને મધ્ય પૂર્વમાં આગળ વધારવા પ્રોત્સાહન આપ્યું. યુદ્ધે સંઘર્ષમાં આવા શસ્ત્રોના ઉપયોગને રોકવા માટે 1925 જીનીવા પ્રોટોકોલ જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિઓની મર્યાદાઓને પણ પ્રકાશિત કરી હતી.

યુદ્ધ પછીના વર્ષોમાં, આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયે 1990 ના દાયકામાં રાસાયણિક શસ્ત્ર સંમેલન (CWC) ની વાટાઘાટો સહિત અપ્રસાર શાસનને મજબૂત કરવા પગલાં લીધાં. જો કે, યુદ્ધના રાસાયણિક શસ્ત્રોના ઉપયોગના વારસાએ WMDs વિશે વૈશ્વિક ચર્ચાઓને આકાર આપવાનું ચાલુ રાખ્યું છે, ખાસ કરીને 2003ના યુએસ આક્રમણ અને સીરિયા દ્વારા તેના ગૃહ યુદ્ધ દરમિયાન રાસાયણિક શસ્ત્રોના ઉપયોગની આગેવાનીમાં ઇરાકના શંકાસ્પદ WMD કાર્યક્રમોના સંદર્ભમાં.<

ઇરાનઇરાક યુદ્ધ યુદ્ધની અંદરના યુદ્ધો દ્વારા ચિહ્નિત કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં કહેવાતા શહેરોના યુદ્ધનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં બંને પક્ષોએ એકબીજાના શહેરી કેન્દ્રો પર મિસાઇલ હુમલાઓ શરૂ કર્યા હતા. સંઘર્ષનો આ તબક્કો, જેમાં લાંબા અંતરની મિસાઇલો અને હવાઈ બોમ્બમારોનો ઉપયોગ સામેલ હતો, તેણે બંને દેશોની નાગરિક વસ્તી પર ઊંડી અસર કરી હતી અને આ પ્રદેશમાં પછીના સંઘર્ષોમાં સમાન યુક્તિઓના ઉપયોગની પૂર્વદર્શન હતી.

શહેરોના યુદ્ધે મિસાઇલ ટેકનોલોજીના વ્યૂહાત્મક મહત્વ અને અસમપ્રમાણ યુદ્ધની સંભવિતતા પણ દર્શાવી હતી. ઈરાન અને ઈરાક બંનેએ પરંપરાગત લશ્કરી સંરક્ષણને બાયપાસ કરીને અને નોંધપાત્ર નાગરિક જાનહાનિને કારણે એકબીજાના શહેરોને નિશાન બનાવવા માટે બેલેસ્ટિક મિસાઈલોનો ઉપયોગ કર્યો હતો. આ યુક્તિ પાછળથી હિઝબોલ્લાહ જેવા જૂથો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવશે, જેમણે 2006ના લેબનોન યુદ્ધ દરમિયાન ઇઝરાયલી શહેરોને નિશાન બનાવવા માટે રોકેટનો ઉપયોગ કર્યો હતો, અને યમનના હુથીઓ દ્વારા, જેમણે સાઉદી અરેબિયા પર મિસાઇલ હુમલાઓ શરૂ કર્યા છે.

ઈરાનઈરાક યુદ્ધે આ રીતે મધ્ય પૂર્વમાં મિસાઈલ ટેક્નોલોજીના પ્રસારમાં ફાળો આપ્યો અને મિસાઈલ સંરક્ષણ પ્રણાલી વિકસાવવાના મહત્વને વધુ મજબૂત બનાવ્યું. યુદ્ધ પછીના વર્ષોમાં, ઇઝરાયેલ, સાઉદી અરેબિયા અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ જેવા દેશોએ મિસાઇલ હુમલાના ખતરા સામે રક્ષણ આપવા માટે આયર્ન ડોમ અને પેટ્રિઅટ મિસાઇલ ડિફેન્સ સિસ્ટમ જેવી મિસાઇલ સંરક્ષણ પ્રણાલીમાં ભારે રોકાણ કર્યું છે.

નિષ્કર્ષ: આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો પર યુદ્ધની કાયમી અસર

ઈરાનઈરાક યુદ્ધ એ મધ્ય પૂર્વ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોના ઈતિહાસમાં એક મુખ્ય ઘટના હતી, જેના પરિણામો આજે પણ આ પ્રદેશ અને વિશ્વને આકાર આપતા રહે છે. યુદ્ધે માત્ર બે દેશોને સીધેસીધું જ નષ્ટ કર્યા પરંતુ વૈશ્વિક રાજકારણ, અર્થશાસ્ત્ર, લશ્કરી વ્યૂહરચના અને મુત્સદ્દીગીરી પર પણ તેની દૂરગામી અસરો પડી.

પ્રાદેશિક સ્તરે, યુદ્ધે સાંપ્રદાયિક વિભાજનમાં વધારો કર્યો, પ્રોક્સી યુદ્ધના ઉદભવમાં ફાળો આપ્યો, અને મધ્ય પૂર્વમાં જોડાણો અને શક્તિની ગતિશીલતાને પુન: આકાર આપ્યો. પ્રોક્સી દળો કેળવવા અને અસમપ્રમાણતાવાળા યુદ્ધનો ઉપયોગ કરવાની ઇરાનની યુદ્ધ પછીની વ્યૂહરચના પ્રાદેશિક સંઘર્ષો પર કાયમી અસર કરી છે, જ્યારે યુદ્ધ પછી કુવૈત પર ઇરાકના આક્રમણથી ઘટનાઓની સાંકળ શરૂ થઈ છે જે ગલ્ફ વોર તરફ દોરી જશે અને આખરે યુ.એસ. ઇરાક પર આક્રમણ.

વૈશ્વિક સ્તરે, યુદ્ધે આંતરરાષ્ટ્રીય ઉર્જા બજારોની નબળાઈઓ, લાંબા સંઘર્ષોને ઉકેલવા માટેના રાજદ્વારી પ્રયાસોની મર્યાદાઓ અને WMD પ્રસારના જોખમોને ઉજાગર કર્યા. બાહ્ય શક્તિઓની સંડોવણી, ખાસ કરીને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને સોવિયેત યુનિયન, શીત યુદ્ધની ભૌગોલિક રાજનીતિની જટિલતાઓ અને લાંબા ગાળાની સ્થિરતા સાથે ટૂંકા ગાળાના વ્યૂહાત્મક હિતોને સંતુલિત કરવાના પડકારોને પણ પ્રકાશિત કરે છે.

જેમ કે મધ્ય પૂર્વ આજે સંઘર્ષો અને પડકારોનો સામનો કરવાનું ચાલુ રાખે છે, ઈરાનઈરાક યુદ્ધનો વારસો પ્રદેશના રાજકીય અને લશ્કરી લેન્ડસ્કેપને સમજવા માટે એક મહત્વપૂર્ણ પરિબળ છે. યુદ્ધના પાઠસાંપ્રદાયિકતાના જોખમો, વ્યૂહાત્મક જોડાણના મહત્વ અને લશ્કરી ઉન્નતિના પરિણામો વિશેઆજે પણ એટલા જ સુસંગત છે જેટલા ત્રણ દાયકા પહેલાં હતા.